استخراج و تجزیه کمی و کیفی اسانس اکسشن‌های مختلف Achillea filipendula- قسمت ۷

روغن‌های فرار یا اسانس‌ها هم از نظر مقدار و هم از نظر ترکیب‌های سازنده، تحت‌تأثیر عوامل مختلف محیطی و درونی هستند.
مناطق رویشی گیاه اکالیپتوس از جمله نورآباد، تهران و … نشان داده‌اند که در میزان اسانس و ترکیب‌های موجود در گونه‌ اکالیپتوس کامالدولنسیس برحسب محیط رویشی تغییراتی حاصل شده است. تأثیر مناطق اکولوژیکی بر گیاهان بسیار چشمگیر است. به طوریکه از نظر بازده اسانس منطقه نورآباد سه برابر تهران و حدود ۵/۱ برابر از بهشهر بیشتر بود (۱۲).
۲-۵-۵٫ کمیت و کیفیت اسانس در اندامهای مختلف
اسانس‌های حاصله از نظر کیفیت و کمیت و همچنین اجزاء و عناصر تشکیل دهنده از اندامی به اندام دیگر تفاوت دارند. به طوری که مثلاً تولید کنندگان عطر و ادکلن می‌دانند که اسانس‌های حاصله از گلهای نارنج تلخ در مقایسه با اسانس استخراج شده از پوست و میوه این گیاه از کیفیت و ارزش بیشتری برخوردار می‌باشد.
از این رو یکی از مهمترین مسایل گیاهان دارویی مطالعه و تحقیق در مورد اسانس موجود در اندامهای مختلف گل و گیاه و مقایسه آنها از نظر کمیت و کیفیت با یکدیگر می‌باشد. اسانس‌ها معمولاً در داخل سلولهای گیاهی به شکل قطرات کروی و گلبول مانند جای دارند (۱۰).
۲-۶٫ ویژگی های اسانس ها
۲-۶-۱٫ خواص فیزیکی اسانس‌ها
اسانسهای استخراج شده از گیاهان آروماتیک مختلف به طور کلی در کشورهای مناطق معتدل و گرم مانند مدیترانه و کشورهای گرمسیری واقع شده‌اند. این روغن‌ها مایع، فرار، شفاف و ندرتاً رنگی بوده، قابل‌حل در چربی و سایر حلالهای آلی که به طور کلی دانسیته کمتر از آب دارند می‌باشند. از جمله در اتر، الکل و کلروفرم بی‌سولفیت کربن، هگزان، اتیل استات و استون قابل حل می‌باشند.
به طور کلی اسانس‌ها، با آب غیرقابل اختلاط می‌باشند ولی می‌توانند به اندازه کافی در آب حل شوند و بوی خود را به آب انتقال دهند و به این ترتیب بوی آبهای معطر مربوط به این حلالیت جزئی آنها می‌باشد.
اسانس‌ها دارای ضریب شکست قوی هستند و اکثراً روی نور پلاریزه مؤثر می‌باشند. قدرت چرخش اسانس‌ها اغلب وسیله مناسبی جهت تشخیص آنها می‌باشد (اسانس نعنا طبیعی چپ‌گرد است ولی نوع مصنوعی آن راسمیک است) (۸۳و۱۱و۲۲).
برخی ترکیب‌های اسانسی در دمای پایین جامدند و استئاروپتن نام دارند: مانند، منتول، تیمول و کامفور و بعضی دیگر در درجه حرارت پایین مایع می‌باشند که اولئوپتن نامیده می‌شوند (۹).
اسانس‌ها در معرض هوا تغییررنگ می‌دهند. بوی اسانس‌ها مربوط به ترکیب‌های مشخصه موجود در آنهاست. این مواد به دلیل فرار بودن در بخار آب از لیپیدها یا روغن ثابت^[۳۳] و روغن‌های چرب^[۳۴] مانند روغن نارگیل یا روغن کرچک متمایز می‌گردند، به همین دلیل به آنها روغن‌های فرار یا روغن‌های اتری نیز گفته می‌شود.
مزه اسانس‌ها مانند بوی آنها متفاوت است به طوریکه بعضی با مزه ملایم و برخی نیز تند و گس‌مانند و تعدادی هم شیرین هستند. بو و طعم روغن‌های فرار اسانس‌ها عمدتاً به دلیل وجود مواد اکسیژن‌دار آنهاست.
وزن مخصوص آنها معمولاً از آب کمتر است (اسانس‌های کانل، ژیروفل وساسافراس وزن مخصوصشان بیشتر از آب است) (۳۳).
۲-۶-۲٫ خواص شیمیایی اسانس‌ها
اسانس‌ها مخلوط پیچیده‌ای از ترکیب‌های طبیعی هستند که می‌توانند حاوی ۲۰ الی ۶۰ ترکیب با غلظت‌‌های متفاوت باشند. آنها به وسیله ۲ یا ۳ ترکیب اصلی که غلظت نسبتاً بالایی دارند (۲۰-۷۰%) در هنگام مقایسه با سایر ترکیب‌های موجود در مقادیر ردیابی شده، مشخصی می‌شوند
(۸۲). ولی فقط عده محدودی از این اسانس‌ها از یک ترکیب شیمیایی ساخته شده‌اند، مثل بنزآلدهید در روغن بادام تلخ و متیل سالسیلات در روغن سبز زمستانه^[۳۵]. اسانس‌ها معمولاً از منوترپن‌ها و سسکوئی‌ترپنها تشکیل شده و به صورت هیدروکربن‌ها، آلدئیدها، کتونها واسترهایی با زنجیره‌ کوتاه از اسیدهای چرب می‌باشند. به غیر از اسانس‌هایی که از گلیکوزیدها مشتق شده‌‌اند (روغن خردل و روغن بادام تلخ). به طور معمول ساختمان شیمیایی اسانس از هیدروکربن‌ها و ترکیب‌های اکسیژنه‌ای که از هیدروکربن‌ها مشتق می‌باشند ساخته شده‌اند. در بعضی روغن‌‌ها مثل روغن تربانتین، قسمت عمده ساختمان شیمیایی آن از هیدروکربن و مقدار کمی از ترکیب‌های اکسیژنه ساخته شده است. در روغن‌های دیگر قسمت عمده آنها از ترکیب‌‌های اکسیژنه تشکیل یافته‌‌اند، مثل اسانس خردل که ۹۳ درصد آن از الیل ایزو – تیوسیانات و اسانس میخک که ۸۵ درصد آن از مواد فنلیک مثل اوژنول تشکیل شده است. همچنین در بعضی از آنها ترکیب‌های ایندولی و سولفید (در روغن خردل الیل) موجود است. اسانس‌ها در کل مخلوطی از ۲۵۰۰ نوع ترکیب هستند که تاکنون شناسایی شده‌‌اند که از ۱۰۰ عدد آنها بیشتر استفاده‌ می‌شود. به صورت متفاوت از کل این ترکیب‌ها در عطرسازی استفاده می‌شود بنابراین اسانس‌ها با در نظر گرفتن ترکیب‌های بسیار متنوع آن کاربرد بسیار وسیعی در صنایع مختلف دارند که قابل بررسی و آزمایش می‌باشند.
۲-۷٫ اثرات فارماکولوژی اسانس ها (۵۴و۵۵)
اسانس ها از راه های مختلف به ویژه از طریق پوستی و استنشاق از راه بینی وارد بدن می شوند و این مواد با آزادسازی اندورفین و انکفالین که ترکیبات پروتئینی تولید شده در پایانه های عصبی می باشند (مورفین های داخلی بدن)، آستانه تحریک درد را در بدن افزایش داده و باعث تسکین درد و آرامش جسمی و روانی می گردند. به طور کلی اثرات ترکیبات موجود در اسانس ها شامل موارد زیر است:
استرها : رفع التهاب ، ضد انگل ،آرامش بخش و مسکن
ترپن ها : رفع التهاب ، ضد آلرژی ، ضد عفونی کننده و خلط آور
آلدئید ها : رفع التهاب ، ضد روماتیسم ، گشاد کننده عروق و آرامش بخش
کتون ها: نرم کننده ،برطرف کننده ضایعات پوستی و تبخال
فنول ها: ضد باکتری ، ضد ویروس ،ضد انگل و ضد قارچ
الکل ها: میکروب کش
۲-۷-۱٫ اثرات گوارشی
مصرف خوراکی اسانس باعث تحریک ملایم غشاهای موکوسی دهان و دستگاه گوارش می شود. همچنین ایجاد احساس گرمی و افزایش بزاق را به دنبال دارد.به همین دلیل، اسانس ها به عنوان بادشکن و ضد نفخ موثرند.
سایر اثرات گوارشی اسانس ها عبارتند از : ضد اسپاسم گوارشی و جلوگیری از اشتهای کاذب (اسانس زیره سبز^[۳۶]) ، هضم کننده (اسانس ترخون^[۳۷]) ، ضد اسهال خونی (اسانس مرزه^[۳۸]) و ملین (اسانس بهار نارنج^[۳۹])
۲-۷-۲٫ اثرات قلبی و عروقی
روغن های حاوی ترکیبات آنتی اکسیدان از شکنندگی عروق و بروز سکته های قلبی جلوگیری می کنند.
۲-۷-۳٫ اثرات تنفسی
از روغن های اسانسی حاوی سینئول ، اوکالیپتوس ، منتول و روغن لیمو در فرموله کردن داروهای بینی جهت درمان برونشیت و رینیت استفاده می کنند. همچنین روغن های اسانسی حاصل از گیاه لیمو^[۴۰] به شکل استنشاقی جهت کاهش سرفه کاربرد دارد. دیگر اثرات تنفسی اسانس ها عبارتند از :
خلط آوری (اسانس زوفا^[۴۱]) و ضد اسپاسم ریوی ( اسانس درمنه دشتی^[۴۲]) (۲۶و۷۳).
۲-۷-۴٫ اثر کاهش قند خون
ترکیب دی فنیل آمین موجود در روغن اسانس گیاه درمنه پایین آورنده قند خون می باشد.
۲-۷-۵٫ اثرات ضد میکروبی و ضد قارچی